Azərbaycan və BMT arasında 31 illik əməkdaşlığın inkişaf nəticəsi
Azərbaycanın BMT-yə üzv qəbul edilməsinin 31-ci ili tamam oldu. 1992-ci il martın 2-dən bu günə qədər tərəflər arasında əlaqələr xüsusi dinamika ilə inkişaf edir. Lakin müstəqilliyin ilk illərində BMT ilə münasibətlərdə problemlər mövcud idi. O dövrdəki rəhbərlik beynəlxalq təşkilatda fəal əməkdaşlıq edə bilmədi. Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı planları alt üst etdi. Həmin zamandan bu yana Azərbaycanla BMT arasında əməkdaşlıq həm sistemli xarakter,həm də Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik maraqlarına tam cavab verdi. Azərbaycan BMT-yə daxil olan 181-ci ölkədir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatdır. Onun tarixi və məqsədləri haqqında kifayət qədər məlumatımız var. BMT-nin Nizamnaməsi 1945-ci ilin aprelində ABŞ-ın San-Fransisko şəhərində SSRİ və Amerika nümayəndələri arasında bir neçə aylıq çalışmalardan sonra razılaşdırılıb. Nizamnamə həmin ilin iyun ayında yenə həmin şəhərdə keçirilən beynəlxalq konfransın təsdiqinə verilib. İştirakçı dövlətlərin sayı 50 olub. Ancaq aparıcı qüvvə kimi SSRİ və ABŞ çıxış edib. 1945-ci ilin oktyabrında BMT-nin Nizamnaməsi qüvvəyə minib. Bu təşkilatı Almaniya üzərində qələbə qazanan böyük dövlətlər dünya siyasətində prosesləri beynəlxalq hüquqa uyğun tənzimləmək üçün yaradıblar.
Heydər Əliyevin rolu:
Təbii ki, belə bir çətin mərhələdə gənc müsəlman ölkəsinin böyük beynəlxalq təşkilata üzv olması sadə məsələ deyildi. Böyük güclərin illərdir çarpışdığı bir təşkilatda düzgün mövqe tutmaq və milli dövlətçiliyi müdafiə etmək siyasi iradə, ustalıq və diplomatik bacarıq tələb edirdi. Heydər Əliyevdən öncəki siyasi iqtidarların heç biri bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilmədi. Ulu öndər məhz bu cür ağır, məşəqqətli və təhlükəli dövrdə xalqın tələbi ilə ölkəyə rəhbər oldu. Bununla da tədricən bütün istiqamətlərdə dövlətin siyasəti sistemli və səmərəli xarakter almağa başladı. Heydər Əliyev həmin aspektdə beynəlxalq təşkilatlarla, ilk növbədə isə BMT ilə əməkdaşlığa çox böyük önəm verdi.
1994-cü və 1995-ci illərdə BMT tribunasından çıxış edərək Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətinin müstəqil xarici siyasətinin və demokratik dövlət quruculuğu konsepsiyasının əsas məqamlarını dünyaya bəyan etdi. Məlum oldu ki, Cənubi Qafqazda yeni demokratik və sülhsevər bir dövlət yaranıb. Bu, Azərbaycan-BMT münasibətlərinin perspektivindən xəbər verirdi. Təcrübə göstərdi ki, rəsmi Bakı bu təşkilatla əməkdaşlığa ciddi diqqət yetirir və onun Nizamnaməsinə tam əməl edir.
Heydər Əliyev 1995-ci ildə BMT-nin 50 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirdə çıxış edərkən təşkilatda ciddi islahatların aparılmasının zərurətini vurğulamışdı. Nitqində Ulu öndər xüsusi olaraq qeyd etmişdi ki, geosiyasi qaydalar dünyada yeni əsaslara keçməlidir və bu prosesdə BMT ayrıca rol oynamalıdır. Çünki BMT dünyada ən nüfuzlu və ən səlahiyyətli təşkilatdır. Çünki Təhlukəsizlik Şurası beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinin pozulması faktlarına kollektiv reaksiya prosesinin sistemli olaraq formalaşdırılmasında çox vacib funksiya yerinə yetirir. Həmin normaların pozulması isə beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə ciddi təhdiddir.
Heydər Əliyevin BMT-yə yüksək əhəmiyyət verməsi və bu əsasda həmin təşkilatla geniş əlaqələr qurmağa başlaması öz müsbət nəticələrini verməkdədir. Hələ 1993-cü ildə BMT keçirdiyi 85-ci plenar iclasında “Azərbaycanda olan qaçqın və məcburi köçkünlərə fövqəladə beynəlxalq yardımın göstərilməsi haqqında” qətnamə qəbul etmişdi. Heydər Əliyevin 1994-cü ilin sentyabrında BMT Baş Assambleyasının 49-cu sessiyasındakı çıxışı beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinin Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə cəlb edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Biz artıq Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı BMT TŞ-nin dörd qətnamə qəbul etməsini vurğulamışıq. Heydər Əliyev 2000-ci ilin sentyabr ayında BMT-də minilliyin sammitində çıxış edərək bir daha dünyanın diqqətini bu münaqişənin həllinə yönəltmiş və ölkəmizin ədalətli mövqeyini növbəti dəfə ifadə etmişdi.
Bununla Azərbaycanın BMT ilə əməkdaşlığı yeni səviyyədə sistemli xarakter aldı. Nəticədə, Azərbaycan BMT-nin müxtəlif orqanları ilə səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri qura bildi. 1995-ci ildən başlayaraq BMT-nin çox sayda komissiya və şurasına üzv qəbul edilib və orada kifayət qədər aktiv fəaliyyət göstərir. Həmin komissiyalar sırasında UNESCO, UNICEF,ECOSOC habelə Qadınların vəziyyəti haqqında Komissiyanı, İnsan Hüquqları Komissiyasını, Dünya Səhiyyə Təşkilatı İcraedici Şurasını və başqalarını göstərmək olar. Bunlardan başqa, Azərbaycan Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin Heyətinə, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına və Ümumdünya Turizm Təşkilatının İcra Şurasına üzv seçilib. Azərbaycan BMT-nin Davamlı İnkişaf üzrə Komissiyasının da üzvüdür.
Azərbaycanın BMT-nin ixtisaslaşmış və digər qurumları ilə də yaxın əməkdaşlığı diqqəti çəkir. O sırada BMT-nin İnkişaf Proqramı, Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, Uşaq Fondu, Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı, Sənaye İnkişaf Təşkilatı, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı ilə daim inkişaf edən əlaqələri göstərə bilərik.
Yuxarıda vurğuladıq ki, Azərbaycan UNESCO ilə də sıx əməkdaşlıq edir. BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı olan bu qurumla əlaqələr üzərində bir qədər geniş dayanmaq olar. Hələ 1994-cü ildə Prezident Heydər Əliyevin Sərəncamına əsasən, Azərbaycanın UNESCO nəzdində Milli Komissiyası təsis edilib. Elm, təhsil və mədəniyyətin dünya miqyasında əhəmiyyətini nəzərə alaraq Azərbaycan rəhbərliyi bu prosesə xüsusi diqqət yetirib. UNESCO ilə əlaqələrin yüksək sürətlə inkişaf etməsində Azərbaycanın birinci xanımı, birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva xüsusi rol oynayır. Heydər Əliyev Fondu həmin istiqamətdə daim proqramlar həyata keçirir. Onlar cəmiyyətin müxtəlif sferalarını əhatə edirlər. O cümlədən Azərbaycan mədəniyyətinin BMT xətti ilə dünyada tanıdılması istiqamətində çox əhəmiyyətli addımlar atılır.
Hələ 1996-cı ildə dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 500 illik yubileyi Parisdə – UNESCO-nun qərargahında təntənə ilə qeyd edilmişdi. 2000-ci ildə isə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyi orada təşkil edildi. Bütövlükdə UNESCO-nun Yubileylər Proqramı çərçivəsində onlarca yubiley tədbiri beynəlxalq səviyyədə qeyd edilib. Mehriban Əliyeva ənənəvi musiqinin, ədəbiyyat və poeziyanın inkişafına verdiyi töhfələrə, musiqi təhsili və dünya mədəniyyətlərinin mübadiləsi sahəsindəki xidmətlərinə və UNESCO-nun ideyalarına göstərdiyi sadiqliyə görə 2004-cü ilin sentyabrında onun xoşməramlı səfiri adına layiq görülüb. 2010-cu ildə isə Mehriban xanım Əliyeva UNESCO-nun “Qızıl Motsart” medalı ilə təltif edilib. Məhz Mehriban Əliyevanın fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanın maddi-mədəni irs nümunələri – İçərişəhər, Qız qalası və Şirvanşahlar Saray Kompleksi və Qobustan Qaya Sənəti Mədəni Landşaftı UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib. Bundan başqa, Azərbaycan muğamı, aşıq sənəti, Novruz bayramı, xalçaçılıq sənəti, eləcə də tar və onun ifaçılıq sənəti Qeyri-maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına salınıb. Çovkən ənənəvi atüstü oyunu da UNESCO-nun Təcili qorunmaya ehtiyacı olan Qeyri-maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib. Bunlara bir sıra görkəmli Azərbaycan alim, filosof və mədəniyyət xadimlərinin yubileylərinin təşkil edilməsini də əlavə etmək olar.
Deyilənlər Azərbaycanın elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində BMT ilə yüksək səviyyədə əməkdaşlıq etdiyini təsdiqləyən konkret faktlardandır. Keçən müddət ərzində BMT ilə bütün istiqamətlərdə uğurlu əlaqələrin inkişaf etdiyini deyə bilərik. O cümlədən Prezident İlham Əliyevin birbaşa təşəbbüsü və fəallığı ilə Azərbaycan-BMT münasibətləri geosiyasi, siyasi, təhlükəsizlik və digər sferalar üzrə dinamik inkişaf edir.
İlham Əliyevin rolu:
2003-cü ildə BMT Baş Assambleyasının 58-ci sessiyasında Azərbaycan Respublikasının Baş naziri kimi çıxış edən İlham Əliyev BMT Təhlükəsizlik Şurasının şəraitə uyğun çevik və adekvat münasibət göstərə bilməməsini qeyd etmişdi. Bunun beynəlxalq aləmdə mürəkkəb proseslərin cərəyan etdiyi dövrdə üzvlər arasında qarşılıqlı anlaşılmazlıqların meydana çıxması fonunda baş verməsini vurğulamışdı. İlham Əliyev məntiqi nəticə olaraq BMT TŞ-də müəyyən islahatların zəruri olduğunu ifadə etmişdi. Konkret olaraq, İlham Əliyev BMT mexanizmlərinin yenidən işlənməsinə olan ehtiyacı açıq ifadə etmişdi. O cümlədən Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvlərinin veto hüququna yenidən baxılması təklifini irəli sürdü. Bundan bir il sonra isə artıq Prezident kimi İlham Əliyev BMT Baş Assambleyasının 59-cu sessiyasında çıxış edərkən vurğulamışdı ki, “təkmilləşdirilmiş Təhlükəsizlik Şurası daha geniş tərkibli, daha çox məsuliyyətli və demokratik, onun iş metodları daha şəffaf olmalı, XXI əsrin yeni təhdidləri, riskləri və təhlükələrinə daha operativ cavab verilməlidir”.
Dövlət başçısı həmin sessiyada Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi dörd qətnamənin yerinə yetirilmədiyini diqqətə çatdırdı. Dövlət başçısı onların həyata keçirilməsinin BMT TŞ üçün vacib olduğunu ifadə etmişdi. Bundan sonra, oktyabrın 29-da BMT Baş Assambleyasının sessiyasında Azərbaycan nümayəndə heyətinin təşəbbüsü ilə “Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət” adlı məsələ iclasın gündəliyinə salındı. Bu fəaliyyətin məntiqi nəticəsi olaraq Baş Assambleyanın 2006-cı il sentyabrın 7-də keçirilən 60-cı sessiyasının 98-ci plenar iclası və 2008-ci il martın 14-də keçirilən 62-ci sessiyanın 86-cı plenar iclasında “Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində vəziyyət” adlı qətnamələr qəbul edildi. Həmin sənədlərdə Təhlükəsizlik Şurasının məlum qətnamələrinə istinad edilir və göstərilir ki, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində ermənilərin məskunlaşdırılması qəbuledilməzdir. Bundan əlavə, işğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin təxribatlar törətməsi, dağıntılar yaratması, təbiətə zərər vurması qətiyyətlə pislənilir.
Onu da deyək ki, bu sənədlərdə erməni silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindən dərhal, tamamilə və qeyd-şərtsiz çıxarılması tələb olunur, Azərbaycanın suverenliyi, ərazi bütövlüyünə hörmət ifadə edilir. Bunlar, şübhəsiz ki, Prezident İlham Əliyevin məsələni birbaşa BMT qarşısında qətiyyətlə qaldırması sayəsində mümkün oldu.
Bunlarla yanaşı, Azərbaycan-BMT əməkdaşlığında sülh və təhlükəsizlik məsələləri üzrə əlaqələr də xüsusi yer tutur. Azərbaycan BMT orqanlarında sülh və təhlükəsizlik məsələlərinə dair siyasi müzakirələrdə aktiv iştirak edir. Bakı BMT-nin mandatı ilə həyata keçirilən praktiki fəaliyyətə töhfə verir. Bu baxımdan Azərbaycanın BMT çərçivəsində terrorizmə qarşı aparılan mübarizədə fəal iştirakı ayrıca vurğulanmalıdır. Ölkəmiz BMT TŞ-nın Terrorizmə qarşı Komitəsi ilə yaxından əməkdaşlıq edir və ona Azərbaycanda terrorizmə qarşı mübarizə sahəsində görülən tədbirlər haqqında müvafiq hesabatlar təqdim edir. Təbii ki, Azərbaycan-BMT münasibətlərindən bəhs edərkən Azərbaycan Respublikasının 2012-2013-cü illər üçün BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvlüyünə keçirilən seçkilərdə Şərqi Avropa dövlətləri qrupundan namizədliyinin irəli sürülməsini unutmaq olmaz. Azərbaycan seçkilərdə 155 səs əldə edərək BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvlüyünə seçildi. İlham Əliyevin sədrliyi ilə 2012-ci ilin may ayında Təhlükəsizlik Şurasının iclasının keçirilməsi Azərbaycanın diplomatiya tarixində əldə edilmiş ən böyük nailiyyətlərdən biridir. Bu, həm də Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə çəkisinin artması və ayrılıqda BMT-də böyük etibar qazanmasının əlaməti idi.
Azərbaycan sivil, demokratik və əməkdaşlığa üstünlük verən müstəqil dövlət kimi BMT çərçivəsində siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə həyata keçirilən proqramların bəşəriyyətin rifahına xidmət etməsi naminə də fəallıq göstərir. Bu məsələdə ölkəmiz geosiyasi, siyasi və təhlükəsizlik aspektləri arasında uyğunluq yaradılmasına çalışır. Azərbaycanın bu istiqamətdə BMT ilə əməkdaşlığı iqtisadi artım, yoxsulluğun ləğvi, ərzaq təminatı, təhsil, ətraf mühit, gender bərabərliyi və s. kimi mühüm inkişaf məsələlərini əhatə edir. Şübhə yoxdur ki, həmin kontekstdə Azərbaycan-BMT əməkdaşlığı uzunmüddətli olacaqdır.
Beləliklə, BMT ilə Azərbaycanın əməkdaşlığı 27 ildir ki, yüksələn xətt üzrə inkişaf edir və güclənir. Bu, həm bu nüfuzlu beynəlxalq təşkilat üçün, həm də Azərbaycan üçün faydalıdır. Azərbaycan artıq dünyanın nüfuzlu təşkilatlarında öz yeri, rolu və müstəqil mövqeyi olan ölkə kimi qəbul edilir. Azərbaycan BMT-nin daha da güclənməsi, onun beynəlxalq münasibətlərdə əhəmiyyətinin və nüfuzunun yüksəlməsi üçün digər dövlətlərlə birgə işləməyə hazırdır.
Murad Zeynalov,
YAP-ın fəalı
